فن شناسی آرایه های گچی در معماری ایران دوران اسلامی

شاهکارهای متعدد و متنوع باقی مانده از آرایه ها ی گچی در معماری ایران دوران اسلامی، گنجینه ای از سنت های هنری و فنی این سرزمین را در بر دارد. منابع مکتوب و معتبری که به فن شناسی تخصصی و طبقه بندی فنی گونه های مختلف این آرایه ها پرداخته باشد، وجود ندارد. شناسایی و معرفی فنون به کار گرفته شده در خلق این آثار و نیز ارایه نمودن یک طبقه بندی از دیدگاه فن شناسی به منزله هدف کلی رساله، در پی دستیابی به اهدافی فراتر از فعالیت های آزمایشگاهی و داده های تکنیکی است. این اهداف ورای دستیابی به ویژگی های فنی گونه های متنوع آرایه های گچی و شناخت فنی، در پیشبرد طرح ها و اقدامات حفاظتی و نیز اتخاذ شیوه های مناسب درمان، یاری گر مرمتگران این تزیینات است، موجبات پیدایش زبانی مشترک در میان پژوهشگران حوزه های مرتبط همچون حفاظت و مرمت؛ باستان شناسی؛ و تاریخ هنر؛ خواهد شد. روش تحقیق رساله پیش رو از نظر ماهیت، توصیفی است؛ به لحاظ شیوه جمع آوری اطلاعات و نتایج، نیمه تجربی؛ و از این بابت که به تحلیل و تفسیر نتایج بدست آمده از اطلاعات نیز پرداخته است، تحلیلی بحساب می آید. ابزار و مراحل انجام این پژوهش شامل مطالعه میدانی و معاینات بصری؛ نمونه گیری؛ بررسی های آزمایشگاهی شیمی تر، میکروسکوپی نوری انعکاسی،sem و sem-edax ، xrd ،ftir ، و تحلیل نتایج حاصل از مطالعات؛ ارایه فرضیاتی در راستای فن شناسی آرایه های هر گروه؛ شبیه سازی نمونه های مورد پژوهش با استناد به نتایج مشاهدات عینی و آزمایشگاهی در موارد نیاز؛ بحث و تفسیر نتایج به دست آمده از مطالعات انجام شده بر روی نمونه های شبیه سازی شده و تاریخی، به منظور سنجش فرضیه و نتیجه گیری برای هر یک از گونه های مورد مطالعه؛ است. در این رساله پس از طرح کلیات پژوهش و همچنین مروری بر پیشینه تحقیقات انجام شده در حوزه گچ و آرایه های گچی، دستیابی به شیوه ای مناسب جهت رده بندی تزیینات گچی امکان سنجی شده است. با استناد به نتایج حاصل از این امکان سنجی، شاخصه فنون اجرایی و شگردهای فنی بکار گرفته شده در ساخت تزیینات، به عنوان معیاری کارآمد برای طبقه بندی مورد نظر انتخاب گردیده است. بر این اساس، آرایه های گچی در معماری دوران اسلامی ایران، در 9 گروه شامل تزیینات گچبری برجسته؛کم برجسته؛ معرق؛ تزیینات گچی قالبی؛ فتیله ای؛ مجوف؛ مشبک؛ آرایه های گچی تلفیق شده با مصالح بنایی؛ و تزیینات تلفیقی با آیینه؛ طبقه بندی شده است. محور اصلی در ادامه فرآیند پژوهش، بر شناسایی مواد بکار گرفته شده؛ فنون و مراحل اجرا؛ شاخصه های مهم فنی جهت تمایز زیرگروه ها و 58 گونه تزیینی معرفی شده در رساله، استوار گردیده است. گزارشات تحلیل فن شناسی انواع آرایه های گفته شده، همراه با معرفی نمونه هایی تاریخی از هر گونه، در فصول جداگانه این رساله ارایه شده است. در فصل آخر نیز علاوه بر جمع بندی نتایج حاصل از پژوهش، سوالات پدید آمده در حین مراحل مختلف تحقیق که پاسخ به آنها پژوهش های آتی را می طلبد، طرح گردیده است.